Trong vòng một thế kỷ qua, tuổi thọ trung bình kể từ lúc sinh ra
của người sống tại Mỹ đã
tăng lên đáng kể, từ 47 tuổi năm 1900, lên đến
77 tuổi năm 2004. Tính ra, vào năm 2030,
người trên 65 tuổi sẽ chiếm hơn
20% dân số, tức khoảng 70 triệu người.
Hệ thống duy trì sức
khỏe cho các vị cao niên tại Mỹ tốt, nhờ vào các phương cách y
khoa
phòng ngừa. Việc ngừa bệnh và tăng cường sức khỏe tại Mỹ hiện được chia
làm
ba cách: primary prevention (phòng ngừa tiên khởi, phòng ngừa thứ
nhất), secondary
Phòng ngừa tiên khởi nhắm mục đích ngừa
đừng để bệnh xảy ra trong tương lai; phòng
ngừa thứ nhì nhắm mục đích
tìm và chữa bệnh sớm trong giai đoạn bệnh chưa gây
triệu chứng; phòng
ngừa thứ ba nhận định tình trạng sức khỏe hiện tại của người bệnh,
tìm
các phương cách giúp người bệnh sống khỏe mạnh và an toàn hơn.
Phòng ngừa tiên khởi
Các
vị cao niên nên tập thể dục ít nhất 30 phút mỗi ngày, ít nhất 5 ngày
một tuần; bỏ ngay
thuốc lá nếu đang hút; bớt uống rượu nếu có uống rượu
nhiều. Thể dục thường xuyên giúp
chúng ta tăng cường sức khỏe; giảm
thiểu nguy cơ bị các bệnh tim mạch, tai biến mạch máu
não, cao áp huyết,
tiểu đường, rỗng xương, béo mập, ung thư ruột già, ung thư vú, căng
thẳng tinh thần (anxiety), buồn chán (depression) , lẫn; giúp bớt té
ngã, như vậy, ngừa
những chấn thương do sự té ngã; khiến chúng ta sinh
hoạt trong đời sống hàng ngày
khá hơn; và cũng là cách trị liệu hữu hiệu
trong nhiều trường hợp bệnh, như các rối loạn
tinh thần khiến chúng ta
lúc buồn lúc vui (mood disorders), lẫn, đau nhức kinh niên, suy
tim, tai
biến mạch máu não, bón, khó ngủ.
Aspirin nên được dùng cho
những vị mang nguy cơ có thể sẽ bị bệnh tim mạch trong vòng
5 năm tới
(nguy cơ >3% so với người thường), chẳng hạn như những người có bệnh
tiểu
đường. Tuy nhiên, chúng ta cẩn thận khi dùng aspirin vì aspirin có
thể gây chảy máu đường
tiêu hóa, nhất là cho các vị trên 75 tuổi, các vị
có bệnh loét bao tử hoặc từng chảy máu
đường tiêu hóa trong quá khứ,
các vị đang uống những thuốc warfarin, steroid.
Cứ mỗi 10 năm,
chúng ta chích ngừa phong đòn gánh (tetanus), để lỡ có đứt tay trầy
chân,
chúng ta yên tâm sẽ không bị phong đòn gánh, một bệnh nhiễm trùng
nguy hiểm có thể gây
tử vong. Thuốc thường được pha chung với thuốc ngừa
bệnh bạch hầu (diptheria, một
bệnh nhiễm trùng nguy hiểm tạo những màng
trắng ở họng), nên được gọi là thuốc chích
ngừa Td (tetanus- diptheria
vaccine).
Hàng năm, các vị cao niên 65 tuổi trở lên nên chích
ngừa cúm khoảng tháng 10, 11, trước
khi cúm đến vào mùa Đông. Người dưới
65 tuổi song đang mang các bệnh tim, phổi,
hoặc những bệnh kinh nhiên
khác khiến sức để kháng của cơ thể suy giảm, cũng nên
chích ngừa cúm.
Các
vị cao niên 65 tuổi trở lên cần chích ngừa bệnh sưng phổi pneumococcus,
chỉ cần một
lần trong đời. Giống ngừa cúm, người dưới 65 tuổi song đang
mang các bệnh tim, phổi,
hoặc những bệnh kinh nhiên khác khiến sức để
kháng của cơ thể suy giảm, cũng nên
chích ngừa sưng phổi pneumococcus.
Gần
đây, có thuốc chích Zostavax ngừa bệnh shingles (một bệnh do siêu vi,
gây đau đớn,
có khi rất dữ, nhất là cho người lớn tuổi, Việt Nam ta hay
gọi nôm na là “bệnh giời ăn”), các
vị 60 tuổi trở lên nên chích thuốc
Zostavax ngừa bệnh này.
Phòng ngừa thứ nhì
Phòng
ngừa thứ nhì (secondary prevention) gồm việc truy tìm các ung thư ruột
già, vú,
tiền liệt tuyến, cổ tử cung; đo áp huyết định kỳ; thử máu xem có
cao các chất mỡ trong máu;
truy tìm bệnh rỗng xương; truy tìm bệnh
phình nở động mạch aorta trong bụng
(abdominal aortic aneurysm).
50
tuổi trở lên, cả đàn ông lẫn phụ nữ, chúng ta nên truy tìm ung thư ruột
già, dù không
có triệu chứng gì cả. Phương pháp truy tìm ung thư ruột
già tốt nhất là soi toàn
ruột già (colonoscopy) , nếu bình thường, 10
năm chúng ta sẽ soi lại.
Nguy cơ bị ung thư tiền liêt tuyến
tăng sau tuổi 50. Tiếc thay, hiện vẫn chưa có phương pháp
truy tìm ung
thư tiền lêt tuyến thực chính xác. Từ 50 tuổi trở lên, đàn ông chúng ta
nên
nhờ bác sĩ thăm khám nhiếp hộ tuyến hàng năm, và thảo luận với bác
sĩ có nên thử PSA
hay không. [Thường chất PSA trong máu tăng cao khi có
ung thư tiền liệt tuyến, nhưng
có nhiều trường hợp thử thấy PSA tăng cao,
khi đâm kim lấy mô tiền liệt tuyến xem dưới
kính hiển vi (biopsy), không
thấy có ung thư, ngược lại, cũng có trường hợp ung thư,
song PSA lại
không cao nhiều, nên phương pháp truy tìm ung thư này không thực chính
xác
lắm, việc có nên thử PSA hay không sẽ tùy vào ý muốn của bạn, sau
khi nghe lời giải thích
của bác sĩ.]
Ung thư vú tăng cao nhiều
sau tuổi 50. Từ tuổi 40 trở đi, phụ nữ nên đi khám vú hàng năm,
và chụp
phim vú mỗi 1-2 năm. Đến tuổi 50 trở đi, vẫn đến bác sĩ khám vú hàng
năm, và mỗ
i năm nên chụp phim vú.
Việc làm Pap smear để truy
tìm ung thư cổ tử cung cần được tiếp tục cho đến khi quá tuổi
65-70 mới
ngưng, nếu ít nhất 3 lần làm Pap smear trong vòng 10 năm trước đó hoàn
toàn bình thường.
Cao áp huyết xảy ra rất nhiều ở người có
tuổi, đưa đến các biến chứng tim mạch như chết
cơ tim cấp tính (heart
attack), tai biến mạch máu não (stroke). 1-2 năm, chúng ta nên đến
nhờ
bác sĩ đo hộ áp huyết, để nếu có cao áp huyết còn sớm chữa.
Bệnh
rỗng xương nhiều ở phụ nữ đã mãn kinh. Phụ nữ 65 tuổi trở lên nên chụp
phim truy
tìm rỗng xương. Phụ nữ trước tuổi 65, đã mãn kinh, tùy trường
hợp, bác sĩ sẽ khuyên chụp
phim hay không.
Đàn ông hút thuốc
lá có thể bị phình nở động máu aorta trong bụng (abdominal aortic
aneurysm), nếu bể vỡ dễ gây tử vong. Đàn ông 65-75 tuổi hút thuốc lá hay
từng hút trong
quá khứ, hoặc có anh, em bị bệnh phình nở động máu aorta
trong bụng, nên làm siêu âm
bụng một lần để truy tìm bệnh phình nở động
máu aorta.
Phòng ngừa thứ ba
Phòng
ngừa thứ ba (tertiary prevention) nhận định hiện trạng sức khỏe của
người bệnh,
và tìm các phương cách giúp người bệnh sống khỏe mạnh và an
toàn hơn. Ở các vị cao
niên, phòng ngừa thứ ba gồm những việc bác sĩ nhận
định sức khỏe tổng quát của các vị,
những hoạt động để chăm sóc cho
chính bản thân hàng ngày (tắm rửa, ăn uống, …), rồi về
mặt trí óc, tri
thức có sáng suốt không, về mặt tinh thần, có dấu chứng buồn chán
(depression) không.
Về mắt, các vị cao niên nên được khám bởi
bác sĩ chuyên khoa Mắt mỗi 1-2 năm, truy tìm
những bệnh quan trọng như
cao áp suất mắt (glaucoma). Về tai, bác sĩ cũng nên để ý xem
tai vị cao
niên có nghe kém không.
Về dinh dưỡng, các vị cao niên cần một
thực phẩm đầy đủ những chất cần cho cơ thể.
Các vị cần ít nhất 1200 mg
calcium, 800 đơn vị sinh tố D mỗi ngày. Hàng ngày, thuốc
đa sinh tố
(multivitamins) cũng rất tốt, ngừa một số bệnh kinh niên có thể xảy ra
do thiếu
sinh tố. Nếu vị cao niên nào xuống cân, 10% hay hơn sức nặng
trong vòng 1 năm qua, bác
sĩ cần lưu ý và tìm hiểu tại sao.
Hàng
năm, có khoảng 30% người cao niên té ngã, tỉ lệ này tăng lên 50% ở các
vị trên 80 tuổi.
Té ngã có thể đưa đến gãy xương hoặc phải vào nhà
thương, nên các phương cách giúp
tránh té ngã cũng là những phòng ngừa
quan trọng ở các vị cao niên. Các yếu tố khiến
dễ té ngã gồm những thay
đổi vóc dáng, cách đi đứng do tuổi tác, mắt kém, tri thức không
sáng
suốt, bệnh ảnh hưởng đến sức mạnh và sự phối hợp của các bắp thịt, các
yếu tố
môi trường (sàn nhà trơn trượt, thảm trải sàn không được chắc,
đèn không đủ sáng, giầy
dép không vừa chân, lỏng lẻo, vân vân), thuốc
dùng. Riêng về thuốc, càng dùng nhiều thuốc,
càng dễ có phản ứng phụ của
thuốc và té ngã, bác sĩ nên thường xuyên nhận định thuốc
nào vị cao
niên còn cần, thuốc nào không cần nữa nên bỏ. (Khi đi khám
bệnh, chúng ta
nên luôn mang thuốc theo, và cho bác sĩ biết thuốc nào
còn cần, thuốc nào không thấy cần
nữa.)
Ngoài ra, những việc
khác như tiểu són, còn lái xe được không, ở nhà có bị con cái hất
hủi
bỏ bê không, vân vân, bác sĩ cũng cần để ý thăm hỏi, giúp các vị cao
niên giải quyết vấn
đề.
Sức khỏe còn quí hơn vàng. Chúng ta
may mắn sống trên đất Mỹ, nơi có nền y khoa tốt.
Hiểu biết về các phương
cách ngừa bệnh và duy trì sức khỏe ở đây,giúp chúng ta
sống
khỏe mạnh và an toàn
xxxx
Uống thuốc vơí nước gì tốt nhất
Đối
với nhiều người, uống thuốc với bất cứ nước gì có vẻ không quan trọng,
thậm chí có
người lựa chọn hẳn một loại nước có mùi vị thích hợp, nhằm
loại trừ cảm giác khó chịu do
dùng thuốc. Như có người uống thuốc với
nước trà hoặc với nước trái cây (nước cam, nước
chanh…) , thậm chí với bia rượu l
Điều kể trên thật ra có thể ảnh hưởng nghiêm
trọng đến hiệu quả điều trị của thuốc, vì nếu
dùng loại nước không thích
hợp sẽ ảnh hưởng đến sự hấp thu của thuốc ở hệ tiêu hóa,
đưa đến thuốc
bị giảm tác dụng hay không còn tác dụng điều trị.
*Nước gì tốt nhất?
Nước
lã đun sôi để nguội hoặc nước lọc hợp vệ sinh là loại nước tốt nhất
dùng để uống
thuốc. Uống thuốc với loại nước này với lượng nước đủ sẽ
giúp đưa thuốc viên (viên nén
hoặc viên nang) từ miệng xuống nhanh đến
dạ dày, tan rã và hòa tan tạo dung dịch thuốc,
sau đó trôi xuống ruột là
vị trí dược chất sẽ hấp thu vào máu cho tác dụng.
Đối với
thuốc là viên nang hay còn gọi là viên nhộng là dạng dễ nuốt, một số
người uống
khan, không uống chung với nước (đặc biệt là người cao tuổi
do rối loạn tiểu tiện thường
đi tiểu lắt nhắt rất ngại uống nước), viên
nang uống khan có thể dính lại ở thực quản gây
viêm loét thực quản rất
tai hại. Vì vậy, uống thuốc với lượng nước đủ là cần thiết, thậm chí
có
một số thuốc đòi hỏi phải uống nước thật nhiều (như thuốc chứa dược chất
sulfamid)
để thuốc được lọc, bài tiết nhiều theo nước tiểu không gây
đóng sỏi hại thận.
Có thể dùng nước đóng chai nhưng phải là
nước tinh khiết chứ không nên dùng nước chứa
các chất khoáng (còn gọi
nước suối) để uống thuốc, bởi vì chất khoáng như: canxi, natri
… có thể
tương kỵ gây ảnh hưởng đến thuốc.
*Các loại nước không nên dùng?
Tùy
trường hợp, có loại nước hoàn toàn không thích hợp vì nếu uống với
thuốc sẽ làm mất
tác dụng của thuốc hay gây hại đối với cơ thể, cụ thể
như sau:
Sữa: trong sữa có chứa canxi có thể kết hợp với một
số kháng sinh (như tetracyclin) tạo
thành phức hợp không tan, làm kháng
sinh không hấp thu được vào máu để cho tác dụng.
Tuy nhiên, vẫn có
trường hợp thuốc nên uống chung với sữa. Như dùng thuốc gây bào
bọt dạ
dày (aspirin), hay dễ nôn ói (thuốc ngừa thai phải uống hàng ngày dễ gây
buồn nôn
ở một số phụ nữ), hay cần chất béo để thuốc dễ hấp thu
(vitamin A, vitamin D) thì cần
uống chung với sữa. Như vậy, để lựa chọn
đúng thức uống uống với thuốc nên hỏi bác sĩ
hay dược sĩ để được tư vấn.
Cà
phê, trà, nước giải khát có ga: trong các loại nước này, đặc biệt nước
ngọt, nước tăng
lực đều có chứa caffein (là chất kích thích giúp tỉnh
táo) sẽ kết hợp với thuốc bổ chứa sắt,
tạo thành chất kết tủa không hấp
thu được. Ngoài ra, caffein còn làm giảm tác dụng các
thuốc được dùng
nhằm an thần gây ngủ nếu uống cùng lúc.
Nước ép trái cây:
nhiều loại nước ép trái cây hiện nay đã được chứng minh là gây hại nếu
uống chung với thuốc. Nước cam, nước táo dùng uống thuốc có thể làm giảm
sự hấp
thu một số thuốc, do làm chất sinh học ở ruột đảm nhận việc
chuyển vận thuốc vào máu
không hoạt động được. Nghiêm trọng nhất là nước
bưởi chùm (grape-fruit, là loại bưởi
dùng nhiều ở phương Tây, nhưng
thận trọng cũng nên lưu ý cả nước bưởi trồng ở ta).
Khi uống chung với
một số thuốc (như thuốc statin trị rối loạn lipid huyết, thuốc atenolol
trị
tăng huyết áp…) nước bưởi chùm sẽ làm tăng độc tính của thuốc, do ức
chế men chuyển
hóa thuốc ở gan, làm tăng nồng độ thuốc quá đáng ở trong
máu.
Bia rượu: đây là loại thức uống không nên uống chung với
thuốc. Rượu làm tăng độc tính hại
gan của paracetamol, tăng độc tính
hại dạ dày của aspirin, tăng độc tính gây mê của thuốc
an thần gây ngủ.
Riêng với kháng sinh như: metronidazol, các cephalosporin… nếu uống
chung với rượu bia sẽ gây phản ứng antabuse gây vật vã, hạ huyết áp rất
khó chịu làm
người dùng thuốc cứ tưởng sắp chết đến nơi.
Trong thời gian dùng bất cứ loại thuốc nào, an toàn hơn hết là kiêng hẳn, không nên uống
rượu bia.
Dược sĩ Nguyễn Hữu Đức/nguoiphuong nam 11/2017
