Bệnh thiếu máu là một bệnh khá thông thường. Ai trong chúng ta cũng từng biết một người bị bệnh thiếu máu. Tuy nhiên, thường có vài hiểu lầm khi ta nghe nói đến bệnh thiếu máu.
Cần phân biệt giữa bệnh thiếu máu và bệnh huyết áp thấp. Huyết áp thấp là con số đo huyết áp không cao đủ như bình thường, thí dụ như ở người lớn, mức huyết áp trung bình là 120/80, người có huyết áp thấp chỉ đo khoảng 80/50...
Còn bệnh thiếu máu là người bệnh không có đủ hồng huyết cầu khỏe mạnh để mang dưỡng khí đến các mô tế bào. Hồng huyết cầu là những tế bào hình tròn dẹp mầu đỏ, lưu chuyển trong dòng máu. Bệnh thiếu máu có rất nhiều loại, và thường là một triệu chứng của nhiều bệnh khác nhau, không đơn giản như đa số chúng ta thường nghĩ là thiếu máu thì cứ ăn nhiều thịt bò là hết.
Triệu chứng thiếu máu
Thay đổi tùy theo nguyên nhân. Triệu chứng thiếu máu thường gồm có:
- Hay mệt
- Da xanh xao
- Tim đập nhanh hay đập thất nhịp
- Thở dốc
- Đau ngực
- Chóng mặt
- Tay chân lạnh
- Hay nhức đầu
Lúc đầu bệnh nhân có thể không nhận biết những triệu chứng này nhưng càng ngày khi bệnh thiếu máu nặng thêm, triệu chứng sẽ rõ rệt hơn. Bạn nên đi khám bệnh khi thấy mệt mà không có nguyên nhân rõ rệt. Bệnh thiếu máu do thiếu chất sắt rất thông thường. Nhưng mệt có thể là triệu chứng của nhiều bệnh khác nhau, không cứ hẳn là do thiếu máu. Một số người chỉ biết mình thiếu máu khi đi hiến máu. Thiếu máu có thể do bạn không ăn đủ chất sắt nhưng cũng có thể là do bạn đang bị mất máu ở một chỗ nào đó trong cơ thể, thí dụ như mất máu qua đường ruột già, trong phân. Bạn nên đi khám bệnh để tìm ra nguyên nhân.
Cơ cấu máu
Triệu chứng thiếu máu
Thay đổi tùy theo nguyên nhân. Triệu chứng thiếu máu thường gồm có:
- Hay mệt
- Da xanh xao
- Tim đập nhanh hay đập thất nhịp
- Thở dốc
- Đau ngực
- Chóng mặt
- Tay chân lạnh
- Hay nhức đầu
Lúc đầu bệnh nhân có thể không nhận biết những triệu chứng này nhưng càng ngày khi bệnh thiếu máu nặng thêm, triệu chứng sẽ rõ rệt hơn. Bạn nên đi khám bệnh khi thấy mệt mà không có nguyên nhân rõ rệt. Bệnh thiếu máu do thiếu chất sắt rất thông thường. Nhưng mệt có thể là triệu chứng của nhiều bệnh khác nhau, không cứ hẳn là do thiếu máu. Một số người chỉ biết mình thiếu máu khi đi hiến máu. Thiếu máu có thể do bạn không ăn đủ chất sắt nhưng cũng có thể là do bạn đang bị mất máu ở một chỗ nào đó trong cơ thể, thí dụ như mất máu qua đường ruột già, trong phân. Bạn nên đi khám bệnh để tìm ra nguyên nhân.
Cơ cấu máu
Muốn hiểu rõ về bệnh thiếu máu, ta cần biết về cơ cấu máu. Máu gồm có huyết tương (plasma) và những tế bào máu trôi trong đó.
Những tế bào máu gồm có:
- bạch huyết cầu có nhiệm vụ chống nhiễm trùng,
- tiểu cầu giúp đông máu,
- hồng huyết cầu mang dưỡng khí từ phổi đến các cơ quan của cơ thể vì các cơ quan này cần có dưỡng khí mới sinh tồn và làm việc được. Máu có đủ dưỡng khí thì gương mặt ta mới hồng hào và ta cảm thấy khỏe khoắn, nhiều năng lượng.
Hồng huyết cầu chứa chất hemoglobin là một loại chất đạm mầu đỏ, giúp chuyên chở dưỡng khí oxygen từ phổi đến khắp cơ thể và thán khí carbon dioxide từ những nơi này về lại phổi để thải ra ngoài theo hơi thở. Đa số những tế bào trong dòng máu đều được tủy xương làm ra. Muốn chế tạo hemoglobin và hồng huyết cầu, tủy xương cần có chất sắt, các chất khoáng khác, chất đạm và vitamins lấy từ thức ăn ta ăn vào.
Nguyên nhân của những bệnh thiếu máu thông thường
Khi chúng ta bị thiếu máu, có nghĩa là tủy xương chế tạo quá ít các hồng huyết cầu tốt, hoặc cơ thể mất quá nhiều hồng huyết cầu, hoặc hồng huyết cầu bị hủy hoại nhanh hơn là được chế tạo ra. Nguyên nhân có thể là:
- Thiếu chất sắt: Rất thông thường, có tới khoảng 2% dân số người lớn bị thiếu máu loại này ở Mỹ. Thiếu chất sắt thì tủy xương không thể làm ra hemoglobin hay hồng huyết cầu, do đó ta bị thiếu máu.
- Thiếu vitamin: Cơ thể chúng ta cần có vitamin B12 và folate để làm ra hồng huyết cầu tốt. Khi ăn thiếu những vitamins này chúng ta sẽ bị thiếu máu . Một số người không hấp thụ được vitamin B12 nên mặc dù ăn vào đủ cũng sẽ bị thiếu máu.
- Bệnh kinh niên: Những bệnh kinh niên như ung thư, HIV/AIDS, bệnh phong thấp, bệnh Crohn và những bệnh viêm kinh niên khác sẽ làm cho tiến trình chế tạo hồng huyết cầu bị ảnh hưởng gây ra thiếu máu. Bệnh suy thận cũng có thể gây ra chứng thiếu máu.
- Thiếu máu toàn diện (aplastic anemia): Tủy xương giảm khả năng chế tạo cả 3 loại tế bào máu. Nguyên nhân của bệnh này chưa được biết rõ nhưng có thể là do tự miễn nhiễm (autoimmune).
- Bệnh tủy xương: Một vài loại bệnh như ung thư máu hay tiền ung thư máu có thể gây ra thiếu máu từ nhẹ đến rất nặng nguy hiểm đến tính mạng. Bệnh ung thư của máu hay tủy xương như multiple myeloma, ung thư bạch huyết... cũng gây ra thiếu máu.
- Bệnh ly huyết (hemolytic anemia): Các hồng huyết cầu bị tan rã sớm hơn thời hạn khiến số tế bào mới chế tạo không đủ cho nhu cầu. Nguyên nhân có thể do bệnh tự miễn nhiễm sản xuất ra những kháng thể phá hoại hồng cầu, và một vài loại trụ sinh cũng có thể phá hoại hồng cầu.
- Bệnh hồng huyết cầu hình lưỡi liềm (sickle cell anemia): Đa số xẩy ra ở người gốc Phi châu, Ả rập hay Địa Trung Hải. Chất hemoglogin bị hư hoại khiến hồng cầu biến dạng chết sớm nên bệnh nhân luôn luôn thiếu hồng cầu.
- Những bệnh hiếm gặp: Thalassemia hoặc các bệnh thiếu máu do hemoglobin hư hoại.
- Nhiều khi người ta không tìm ra được nguyên nhân nào cho bệnh thiếu máu của một số bệnh nhân.
Ai dễ bị thiếu máu?
Những yếu tố sau khiến chúng ta dễ bị thiếu máu:
- Ăn uống thiếu thốn: Ăn thiếu chất sắt và vitamins, nhất là chất folate, cũng như chất đạm sẽ làm thiếu máu.
- Bệnh ruột: Những loại bệnh đường ruột như Crohn và celiac khiến sự hấp thu các chất dinh dưỡng bị hư hoại, hoặc giải phẫu lấy đi phần ruột cần cho sự hấp thu, đều gây ra thiếu máu.
- Kinh nguyệt: Đàn bà dễ bị thiếu máu hơn đàn ông vì phải mất đi một số máu mỗi tháng qua kinh nguyệt.
- Có thai: Đàn bà có thai cần nhiều chất sắt hơn vì thể tích máu tăng lên và sư đòi hỏi của thai nhi.
- Bệnh kinh niên: Như trên đã nói, những bệnh kinh niên sẽ dưa tới bệnh thiếu máu. Bệnh loét bao tử hay gây ra mất máu dần dần cũng đưa tới thiếu máu.
- Di truyền: Nếu gia đình có bệnh hồng cầu hình lưỡi liềm, bạn cũng dễ bị bệnh.
- Những yếu tố khác: Nhiễm trùng, bệnh của máu, bệnh tự miễn nhiễm, nhiễm chất độc, thuốc uống hằng ngày... cũng có thể gây ra thiếu máu. Ngoài ra người bị bệnh tiểu đường, người nghiện rượu, hay người ăn chay thuần (vegan) cũng dễ bị thiếu máu.
- Nhiều khi người ta không tìm ra được nguyên nhân nào cho bệnh thiếu máu của một số bệnh nhân.
Ai dễ bị thiếu máu?
Những yếu tố sau khiến chúng ta dễ bị thiếu máu:
- Ăn uống thiếu thốn: Ăn thiếu chất sắt và vitamins, nhất là chất folate, cũng như chất đạm sẽ làm thiếu máu.
- Bệnh ruột: Những loại bệnh đường ruột như Crohn và celiac khiến sự hấp thu các chất dinh dưỡng bị hư hoại, hoặc giải phẫu lấy đi phần ruột cần cho sự hấp thu, đều gây ra thiếu máu.
- Kinh nguyệt: Đàn bà dễ bị thiếu máu hơn đàn ông vì phải mất đi một số máu mỗi tháng qua kinh nguyệt.
- Có thai: Đàn bà có thai cần nhiều chất sắt hơn vì thể tích máu tăng lên và sư đòi hỏi của thai nhi.
- Bệnh kinh niên: Như trên đã nói, những bệnh kinh niên sẽ dưa tới bệnh thiếu máu. Bệnh loét bao tử hay gây ra mất máu dần dần cũng đưa tới thiếu máu.
- Di truyền: Nếu gia đình có bệnh hồng cầu hình lưỡi liềm, bạn cũng dễ bị bệnh.
- Những yếu tố khác: Nhiễm trùng, bệnh của máu, bệnh tự miễn nhiễm, nhiễm chất độc, thuốc uống hằng ngày... cũng có thể gây ra thiếu máu. Ngoài ra người bị bệnh tiểu đường, người nghiện rượu, hay người ăn chay thuần (vegan) cũng dễ bị thiếu máu.
Biến chứng
Bệnh thiếu máu nếu không được chữa trị có thể đưa đến những biến chứng sau:
- Mệt nặng: Bệnh nhân càng ngày càng mệt lả không làm việc hay chơi đùa được.
- Bệnh tim: Thiếu máu sẽ đưa đến nhịp tim đập nhanh hay thất nhịp. Tim phải làm việc nhiều hơn để đẩy máu đi, bù cho số dưỡng khí khiếm khuyết. Cuối cùng, tim có thể bị suy nặng.
- Thần kinh bị hư hoại: Do thiếu vit B 12.
- Tâm thần bị tổn hại: Do thiếu vitamin B 12.
- Tử vong: Một vài loại thiếu máu do di truyền - thí dụ như bệnh hồng huyết cầu lưỡi liềm – có thể rất nặng, gây ra cái chết. Mất máu quá nhiều cũng có thể đưa đến thiếu máu nặng và cái chết.
Định bệnh
Bác sĩ cần nhiều dữ kiện để định bệnh và tìm nguyên nhân: bệnh sử, khám nghiệm lâm sàng, thử máu. Thử nghiệm đếm máu toàn bộ CBC cho biết mực hồng huyết cầu và hemoglobin. Hồng huyết cầu còn được xem dưới kính hiển vi để định cỡ lớn, độ đỏ, hình dạng. Trong bệnh thiếu máu do thiếu chất sắt, hồng huyết cầu thường nhỏ và lợt hơn bình thường, trong bệnh thiếu vitamin B 12, hồng huyết cầu to hơn bình thường và rất ít.
Sau khi định bệnh thiếu máu, bác sĩ cần tìm ra nguyên nhân của bệnh, thí dụ như thiếu máu do thiếu chất sắt có thể do bệnh nhân bị mất máu từ vết loét bao tử, bướu lành trong ruột già, ung thư ruột già, thận suy... Do đó nhiều thử nghiệm cần được làm thêm. Đôi khi tủy xương cũng cần được khám nghiệm để tìm bệnh.
Chữa trị
Sau khi định bệnh thiếu máu, bác sĩ cần tìm ra nguyên nhân của bệnh, thí dụ như thiếu máu do thiếu chất sắt có thể do bệnh nhân bị mất máu từ vết loét bao tử, bướu lành trong ruột già, ung thư ruột già, thận suy... Do đó nhiều thử nghiệm cần được làm thêm. Đôi khi tủy xương cũng cần được khám nghiệm để tìm bệnh.
Chữa trị
Việc chữa bệnh thiếu máu tùy thuộc vào nguyên nhân
- Bệnh kinh niên: Muốn chữa thiếu máu, cần phải chữa các bệnh kinh niên. Chất sắt và các loại vitamins sẽ không chữa được chứng thiếu máu do các bệnh kinh niên gây ra. Tuy nhiên nếu thiếu máu quá nặng, có thể bệnh nhân sẽ được truyền máu hoặc chích thuốc chứa chất erythropoietin là kích thích tố từ thận tiết ra có nhiệm vụ tạo máu.
- Bệnh thiếu máu toàn diện: Bệnh nhân cần được truyền máu hoặc ghép tủy xương
.
- Bệnh tủy xương: Chữa bằng thuốc, hóa chất trị liệu hay ghép tủy.
- Bệnh ly huyết (hemolytic anemia): Chữa bằng cách tránh những thuốc gây ra bệnh, dùng thuốc trị nhiễm trùng, uống thuốc chống miễn nhiễm vì hệ này đang tự tấn công các hồng huyết cầu trong máu người bệnh. Nếu lá lách quá lớn do chứa quá nhiều hồng huyết cầu bị hủy hoại, nó có thể phải bị cắt bỏ.
- Bệnh hồng cầu hình lưỡi liềm: Có thể cần rất nhiều phương pháp trị liệu nếu bệnh nặng, ngay cả ghép tủy xương.
Phòng ngừa
Đọc phần nguyên nhân thiếu máu trên, chúng ta có thể thấy nhiều loại thiếu máu không thể phòng ngừa được. Tuy nhiên, chúng ta vẫn có thể tránh bị bệnh thiếu máu do thiếu chất sắt và vitamins bằng cách ăn uống lành mạnh, và ăn nhiều thức ăn khác nhau gồm có:
- Chất sắt: Nguồn cung cấp chất sắt tốt nhất là thịt bò và các loại thịt khác. Ngoài ra các loại thức ăn sau cũng chứa nhiều chất sắt: các loại đậu beans, lentils, ngũ cốc đã cho thêm chất sắt, các loại rau có lá mầu xanh đậm, trái cây khô, bơ đậu phọng và các loại hạt.
- Folate hay folic acid: Có nhiều trong nước cam chanh và các trái cây khác, chuối, rau có lá mầu xanh đậm, rau củ legumes, các loại ngũ cốc, bánh mì và pasta đã cho thêm folate.
- Vitamin B 12: Có nhiều trong thịt và sữa.
- Vitamin C: Các loại thức ăn chứa nhiều vitamin C như cam chanh, dưa, dâu... giúp hấp thụ chất sắt tốt.
Ăn những thức ăn chứa nhiều chất sắt rất quan trọng đối với những thành phần cần nhiều chất sắt thí dụ như trẻ em trong thời gian lớn vọt, đàn bà có bầu và đàn bà trong tuổi còn ra kinh. Trẻ nhỏ dưới 1 tuổi, người ăn chay thuần và người chạy đường trường là những người cũng rất cần ăn nhiều chất sắt.
Khuyến cáo về chất sắt uống thêm
Bác sĩ có thể cho toa mua thêm chất sắt cho những người cần nhiều chất sắt. Tuy nhiên chỉ nên uống thêm chất sắt khi thực đơn ăn uống hằng ngày không thể cung cấp đầy đủ chất sắt. Không nên tự ý uống thêm chất sắt mỗi khi thấy mệt. Dư chất sắt cũng là một bệnh rất nguy hiểm.
Khi nào cần bác sĩ chuyên về di truyền
Nếu bệnh sử gia đình có những chứng bệnh thiếu máu di truyền, thí dụ như hồng cầu hình lưỡi liềm, bạn nên cho bác sĩ biết để được giới thiệu đi gặp bác sĩ chuyên về bệnh di truyền. Bác sĩ này sẽ cho bạn biết nguy cơ mắc bệnh của bạn và nguy cơ truyền bệnh cho con cháu bạn.
BS Nguyễn thị Nhuận - viendongdaily.com
