Cổ
nhân có câu: "sinh, bệnh, lão, tử". Bốn giai đoạn này không ai có thể
tránh khỏi. Chuẩn bị ứng phó với bệnh tật và tuổi già của mình và của thân nhân
mình là điều ai cũng có dịp nghĩ tới, kể cả chính kẻ viết bài này là tôi cũng
đang sắp sửa bước vào tuổi “thất thập cổ lai hi”.
Anh
bạn thân của tôi, Bs. TNT từ lâu có đề nghị tôi viết một bài về "Viện
Dưỡng Lão" (VDL) để giúp bà con mình có thêm một chút khái niệm về VDL vì
anh biết trong suốt 27 năm qua tôi đã liên tục săn sóc cho các cụ già tại các
viện dưỡng lão, và cũng đã là "Giám Đốc Y Tế" (Medical Director) của
nhiều VDL trong vùng. Nay tôi muốn chia sẻ cùng qúy bạn một số kinh nghiệm và
hiểu biết về VDL.
Trong
Việt ngữ chúng ta thường dùng từ Viện Dưỡng Lão, nhưng trong Anh ngữ thì có
nhiều từ khác nhau như Nursing home, Convalescent home, Rehabilitation and
Nursing center, Skilled nursing facility (SNF), Rest home... Nói chung, VDL là
một nơi cho những người bị yếu kém về thể xác không thể tự săn sóc cho mình
được trong cuộc sống hàng ngày. Thí dụ như không thể nấu nướng, giặt giũ, đi
chợ... nặng hơn nữa như không đủ sức để làm những việc tối cần thiết
cho cuộc sống như ăn uống, đi tiêu, đi tiểu... hoặc cần phải có thuốc men đúng
lúc mà không thể tự làm được.
Khi
nói tới VDL người ta thường chỉ nghĩ tới những người già mà thôi. Thật ra có
nhiều người "trẻ" nhưng vì tật bệnh không thể tự lo cho mình được cần
phải có sự giúp đỡ của SNF (skilled nursing facility). Vậy thế nào là VDL?
VDL
là nơi cung cấp những dịch vụ cần thiết cho cuộc sống hàng ngày cho những người
không đủ khả năng lo cho chính mình. Tùy theo mức độ trầm trọng của bệnh tật mà
có những VDL khác nhau:
1- Skilled Nursing
Facility (SKF): là nơi cung cấp những dịch vụ cho những
người bị khuyết tật nặng như tai biến mạch máu não gây nên bán thân bất
toại, hôn mê lâu dài, hoàn toàn không còn khả năng ngay cả trong việc ăn, nuốt,
tiêu, tiểu... Thường thường tại SNF có hai phần: phục hồi (rehabilitation) và
săn sóc sức khỏe (nursing care). Có những người sau khi được giải phẫu thay
xương khớp háng (hip replacement), thay đầu gối (knee replacement), hay mổ tim
(bypass, thay valve tim) … cần thời gian tập dượt để phục hồi (rehabilitation).
Sau đó họ có thể về nhà sinh hoạt bình thường cùng gia đình.
2- Intermediate care
facility (ICF) : cung cấp dịch vụ cho những người bệnh như
tật nguyền, già cả nhưng không cần săn sóc cao cấp (intensive care). Thường
thường những người này không có thân nhân để lo cho mình nên phải vào đây ở cho
đến ngày cuối cùng (custody care).
3- Assisted living
facility (ALF): Thường thường những người vào ALF vẫn còn
khả năng tự lo những nhu cầu căn bản như tắm rửa, thay quần áo, đi tiêu, đi
tiểu một mình được. Họ chỉ cần giúp đỡ trong việc bếp núc, theo dõi thuốc men
và chuyên chở đi thăm bác sĩ, nhà thờ, chùa chiền hay mua sắm lặt vặt. Họ vẫn
còn phần nào "độc lập".
4- VDL cho những
người quá lú lẫn (Alzheimer facility):có những bệnh nhân bị lú
lẫn nặng, đến nỗi không nhận ra người thân như vợ, chồng, con cháu nữa. Không
biết tự đi vào buồng tắm, phòng vệ sinh để làm những công việc tối thiểu. Họ
không biết họ ở đâu, dễ đi lang thang và lạc đường. Nếu ở nhà thì phải có người
lo cho 24/24. Những VDL dành riêng cho những bệnh nhân này, thường là
"locked facilty", cửa ra vào được khóa lại để bệnh nhân không thể đi
lạc ra ngoài... Cách đây khá lâu đã có trường hợp một bệnh nhân đi ra khỏi
viện, lạc đường, bị xe lửa cán chết! Từ đó có locked facilty. Đôi khi cũng có
những viện bệnh nhân được gắn alarm vào cổ chân. Nếu bệnh nhân đi qua cửa thì
alarm sẽ báo động và nhân viên sẽ kịp thời mang về lại.
NHỮNG DỊCH VỤ ĐƯỢC CUNG CẤP TẠI VDL
:
Điều này tùy theo từng Viện. Tuy nhiên những
dịch vụ sau đây là cần thiết:
1- Phòng ngủ.
2- Ăn uống
3 - Theo dõi thuốc men
4- Những điều tối thiểu hàng ngày như tắm rửa, thay
quần áo, vệ sinh cá nhân...
5- 24/24 lo cho những trường hợp bệnh khẩn
cấp.
6- Sinh hoạt hàng ngày như giải trí, tôn
giáo...
7- Vật lý trị liệu. Dịch vụ này rất quan trọng để giúp
người bệnh có thể phục hồi càng nhiều càng tốt. Trong vật lý trị liệu có nhiều
dịch vụ khác nhau:
a- Tập dượt (physical
therapy): như tập đi, tập lên xuống cầu thang, tập tự vào giường ngủ hay ra
khỏi giường một cách an toàn, không vấp ngã...
b- Speech therapy: tập nói, tập
nuốt khi ăn uống... Có những bệnh nhân bị stroke, không thể nói hay ăn được,
cần được tập để phục hồi chức năng này.
c- Occupational therapy: Tập
mang giầy, bí tất (vớ)... Tập sử dụng bếp gaz, bếp điện cho an toàn để tránh bị
tai nạn.
AI TRẢ TIỀN CHO VDL?
Có nhiều nguồn tài trợ khác nhau:
1- Medicare
2- Medicaid (ở California
là Medi-Cal).
3- Bảo hiểm tư, có nhiều người mua sẵn bảo hiểm cho
VDL.
4- Tiền để dành của người bệnh (personal funds).
MEDICARE là do qũy
liên bang, chỉ trả tối đa 100 ngày cho những bệnh nhân cần tập dượt để phục hồi
chức năng tại một skilled nursing facility (SNF). Thường những bệnh nhân bị
stroke, gãy xương... cần dịch vụ này. Medicare KHÔNG TRẢ cho custody
care.
MEDICAID là
do qũy liên bang và tiểu bang. Qũy này trả nhiều hay ít là tùy từng tiểu
bang. Medicaid trả cho dịch vụ y tế và custody care.
BẢO HIỂM TƯ thì
tuy theo từng trường hợp sẽ có những quyền lợi khác nhau, nhưng thường rất hạn
chế.
Hiện
nay người ta ước lượng trên nước Mỹ có khoảng 1.4 triệu người sống trong 15,800
VDL. Các VDL này đặt dưới sự kiểm soát của Bộ y tế, đặc biệt là do
Centers for Medicare & Medicaid Services (CMS) giám sát. Hàng năm các VDL
đều phải trải qua một cuộc kiểm tra rất gắt gao (survey) của CMS. VDL nào không
đúng tiêu chuẩn thì có thể bị đóng cửa! Mục đích kiểm tra của CMS là để bảo đảm
cho các bệnh nhân tại VDL được săn sóc an toàn, đầy đủ với chất lượng cao. Đồng
thời tránh những trường hợp bị bỏ bê (negligence) hay bạo hành (abuse) về thể
xác lẫn tinh thần. Tại mỗi VDL đều có lưu trữ hồ sơ kiểm tra cho công chúng
xem. Bất cứ ai cũng có thể xem kết quả của các cuộc kiểm tra này. Tất cả các
VDL đều phải có các biện pháp để bảo đảm sự săn sóc cho bệnh nhân theo đúng
tiêu chuẩn. Nếu không sẽ bị phạt tiền, và có những trường hợp bị đóng
cửa.
xxxxx
Trên
đây tôi đã trình bày sơ qua về những điểm chính của VDL. Tuy nhiên, như quý bạn
đã từng nghe và biết, có nhiều khác biệt giữa những VDL... Theo tôi nhận xét
thì quan niệm chung của mọi người là "không muốn vào VDL". Chúng ta
từng nghe những chuyện không tốt thì nhiều, mà những chuyện tốt thì ít.
"Tiếng lành đồn gần, tiếng dữ đồn xa", là câu ngạn ngữ người mình vẫn
nói từ xa xưa đến nay. Tôi đã đọc không biết bao nhiêu là bài viết về việc con
cái "bất hiếu", bỏ bố mẹ, ông bà vào VDL rồi không đoái hoài tới. Tôi
cũng thấy nhiều trường hợp các cụ vào VDL một thời gian rồi không muốn về nhà
với con cháu nữa! Trên đời này không có gì là tuyệt đối cả, trong cái hay
có cái dở, và trong cái dở lại có thể tìm ra cái hay. Vậy chúng ta rút tỉa được
kinh nghiệm gì trong vấn đề này? Tôi chỉ xin nêu lên những nhận xét chủ quan
của riêng tôi mà thôi. Có thể quý vị không đồng ý hết, nhưng nếu rút tỉa được
ít nhiều ý kiến xây dựng thì "cũng tốt thôi".
NHỮNG "BỆNH" CÓ THỂ DO VDL GÂY RA:
1- Lo lắng (anxiety): Trong
tháng 9/2011 những nhà nghiên cứu hỏi ý kiến của 378 bệnh nhân trên 60 tuổi nằm
VDL tại thành phố Rochester, New York. Kết qủa là có trên 27.3% trả lời là họ
bị bệnh lo lắng, từ vừa đến nặng. Nếu không được chữa trị sẽ đưa đến bệnh trầm
cảm (depression). Nên nhớ là 378 bệnh nhân này là người Mỹ chính cống, sinh ra
và lớn lên tại Mỹ. Chúng ta hãy tưởng tượng người Việt mình không biết rành
tiếng Anh, không hợp phong tục, tập quán thì sự khó khăn sẽ nhiều như thế nào!
Còn một vấn đề nữa là thức ăn, chúng ta quen "nước mắm, thịt kho"...,
làm sao mà có thể nuốt hamburger, sandwich… ngày này qua ngày khác! Các vấn đề
này càng làm bệnh lo lắng, trầm cảm nặng thêm!
2- Phản ứng của thuốc (adverse drug reactions): Trong
tháng 1/2012 ngưòi ta theo dõi các bệnh nhân tại VDL, kết qủa là ít nhất 40%
các bệnh nhân dùng trên 9 loại thuốc khác nhau. Uống càng nhiều thuốc thì phản
ứng càng nhiều. Có ba loại phản ứng khác nhau:
a- Phản ứng phụ (side effects): thí
dụ như uống aspirin làm bao tử khó chịu, thuốc cao máu làm táo bón... Loại này
thường xảy ra, không cần phải ngưng thuốc.
b- Drug interference: (tạm dịch
là thuốc đối tác với nhau): có nhiều loại thuốc uống chung với nhau sẽ làm tăng
hoặc giảm sức tác dụng. Thí dụ thuốc loãng máu coumadin mà uống chung với thuốc
tim như amiodarone sẽ làm dễ chảy máu. Có những thức ăn hay nước uống dùng
chung với thuốc cũng ảnh hưởng đến thuốc. Thí dụ uống nước bưởi hay nho với một
vài loại thuốc cũng sẽ tăng sức tác dụng của thuốc, dễ gây ngộ độc.
c- Dị ứng với thuốc (allergic
reaction): Loại này nguy hiểm hơn, thường làm da nổi mề đay, đỏ, ngứa. Nếu nặng
thì có thể chết được như phản ứng với penicillin chẳng hạn. Nếu bị dị ứng thì
phải ngưng thuốc ngay.
3- Ngã té (fall): Người già
rất dễ bị té ngã gây nên nhiều biến chứng quan trọng như chảy máu trong đầu
(intracranial bleeding), gãy xương (như gãy cổ xương đùi, tay...). Khi già quá
hoặc có những bệnh ảnh hưởng đến sự di chuyển, không còn đi lại vững vàng,
nhanh nhẹn như lúc trẻ nên dễ vấp, té ngã.
4- Da bị lở loét (decubitus ulcers): Những người bị
liệt giường, không đủ sức để tự mình xoay trở trên giường, rất dễ bị lở loét da
gây nên nhiều biến chứng tai hại.
5- Nhiễm trùng (infection): như
sưng phổi, nhiễm trùng đường tiểu...nhất là những người cần phải dùng máy móc
như máy thở (respirator), ống thông tiểu (Folley catheter)…
6- Thiếu dinh dưỡng, thiếu nước (malnutrition, dehydration): Ở
các cụ già thì trung tâm khát (thirst center) trong não không còn nhạy cảm
nữa, nên nhiều khi cơ thể cần nước mà không thấy khát không uống nên bị thiếu
nước. Cái cảm giác "ngon miệng (appetite) cũng giảm đi nên không muốn ăn
nhiều gây nên tình trạng thiếu dinh dưỡng.
VẬY CÓ NÊN VÀO VDL KHÔNG?
Việc
này thì tùy trường hợp. Theo tôi:
1- Nếu còn có thể ở nhà được mà vẫn an toàn thì ở nhà tốt
hơn. Nếu tài chánh cho phép, thì dù mình không đủ khả năng lo cho mình, mình
vẫn có thể mướn người "bán thời gian" (part time) đến lo cho mình vài
giờ mỗi ngày, giúp ăn uống, tắm rửa, dọn dẹp trong nhà, thuốc men, chở đi bác
sĩ...
2- Nếu không thể ở nhà được, mà tài chánh cho phép thì có
thể ở những assisted living facilities. Ở đây thường họ chỉ nhận tiền (personal
funds) chứ không nhận medicare & medicaid. Tại đây thì sự săn sóc sẽ tốt
hơn.
3- Group homes (nhà tư): Có những người nhận săn sóc cho
chừng 4-6 người mỗi nhà. Họ cũng lo việc ăn uống, chỗ ở, thuốc men, chở đi bác
sĩ...Thường thì rẻ hơn tùy từng group.
4- Nếu "chẳng đặng đừng" phải vào VDL thì phải
làm sao để có được sự săn sóc "tốt nhất"?
a- Làm
sao để lựa chọn VDL:
*
Vào internet để xem ranking của VDL (tương tự như các tiệm ăn có xếp loại A, B,
C....)
*
Mỗi VDL đều phải có cuốn sổ phúc trình về các cuộc kiểm tra (survey) do Bộ y tế
làm hàng năm. Trong đó Bộ y tế sẽ nêu lên những khuyết điểm mà họ đã tìm thấy.
Cuốn sổ này được để ở khu công cộng (public area) trong khuôn viên của VDL. Hỏi
receptionist thì họ sẽ chỉ cho.
*
Hỏi ý kiến thân nhân những người có thân nhân đang nằm tại đó.
*
Quan sát bên trong và ngoài của VDL: xem có sạch sẽ, không mùi hôi, nước tiểu.
Theo dõi cách đối xử, săn sóc của nhân viên với bệnh nhân.
*
Nếu có thể thì tìm một VDL có nhiều người Việt đang ở để có nhân viên nói tiếng
Việt, có thức ăn Việt, có chương trình giải trí theo kiểu Việt.
b- Nếu đã quyết định chọn VDL cho người thân rồi thì phải
làm gì sau đó?
*
Chuẩn bị tư tưởng không những cho bệnh nhân mà con cho cả chính mình và mọi
người trong gia đình để có được sự chấp nhận (acceptance) càng nhiều càng
tốt.
*
Thăm viếng thường xuyên: Nếu nhà đông con cháu thì không nên đến thật đông một
lần rồi sau đó nhiều ngày không có ai đến. Nếu được, nhất là trong vài tháng
đầu, luân phiên nhau tới, mỗi ngày một lần một vài người. Làm lịch trình ai đi
thăm ngày nào, giờ nào...
*
Nên làm một cuốn sổ "thông tin" (communication book) để cạnh giường.
Trong cuốn sổ này mỗi khi ai đến thăm thì viết ngày giờ, tên người đến thăm, và
nhận xét xem bệnh nhân có vấn đề gì cần lưu ý, giải quyết. Nếu không có vấn đề
gì thì cũng nên viết vào là không có hoặc cho nhận xét về vui, buồn, than thở
của bệnh nhân...
*
Cuối tuần hay ngày lễ: nên có người vào hoặc mang bệnh nhân về nhà nửa buổi để
được sống với không khí gia đình dù ngắn ngủi, hay đưa ra khỏi VDL để làm đầu,
tóc hoặc tới tiệm ăn cho khuây khỏa...
*
Nên sắp xếp để bệnh nhân có sách báo, băng nhạc bằng tiếng Việt cho bệnh nhân
giải trí.
*
Cho dù có những bệnh nhân bị hôn mê bất tỉnh lâu dài, nhưng khi đến thăm hãy cứ
thì thầm bên tai họ những lời yêu thương, những kỷ niệm cũ. Nắm tay, xoa dầu để
tỏ tình thương yêu. Tuy họ không có thể cảm thấy được 100% nhưng chắc chắn họ
vẫn còn một chút nhận thức, làm họ hạnh phúc hơn, mặc dù mình không nhận thấy.
Để bên đầu giường những băng nhạc, câu kinh mà khi còn khỏe họ đã thích
nghe.
*
Một điều chót mà theo kinh nghiệm của tôi, rất có hiệu quả: đối xử tốt nhưng
nghiêm túc với nhân viên của VDL:
- Đối xử tốt: lịch sự, nhẹ nhàng, không
thiếu những lời cám ơn cho những nhân viên phục vụ tốt. Thỉnh thoảng mua một
vài món quà nhỏ cho họ (tôi xin nhấn mạnh “nhỏ thôi”– đừng nên coi đây là hối
lộ) như đồ ăn, thức uống ... để bày tỏ lòng biết ơn của mình. Mình
tốt với họ thì họ sẽ quan tâm đến mình nhiều hơn. Người mình vẫn nói: "Có
qua có lại mới toại lòng nhau").
- Tuy nhiên đối xử tốt không có nghĩa là mình chấp nhận những sai trái
của họ. Thí dụ mình đã báo cáo những thay đổi về sức khỏe của bệnh nhân cho họ
mà không ai quan tâm giải quyết thì mình phải lịch sự nêu ra liền. Nếu cần thì
gặp ngay những người có trách nhiệm như charge nurse, nursing director và ngay
cả giám đốc của VDL để được giải quyết. Nên nhớ là phải lịch sự, nhã nhặn nhưng
cương quyết thì họ sẽ nể phục mình. Tôi đã thấy nhiều trường hợp đạt yêu cầu
một cách rất khả quan.
xxxxxxx
Trên
đây là những kinh nghiệm của tôi xin chia sẻ với quý bạn. Dĩ nhiên là không
hoàn toàn đầy đủ tất cả những gì quý bạn mong muốn, nhưng hy vọng cũng đáp ứng
được phần nào những ưu tư, lo lắng cho người thân của quý bạn.
BS Trần Công Bảo (bài do bạn Bá Trần giới thiệu)
