Hiện tượng này xảy ra do mạch máu của một số người co thắt quá đáng khi người ấy tiếp xúc với khí lạnh hoặc trong tình trạng căng thẳng tinh thần. Thường nhất là những mạch máu ở các ngón tay, ngón chân.
Các mạch máu đến nuôi da cung cấp cho da các chất cần cho sự biến dưỡng và hoạt động của da, đồng thời cũng có nhiệm vụ quan trọng luôn duy trì một thân nhiệt bình thường giúp ta. Khi ta gặp khí lạnh, những mạch máu đặc biệt có nhiệm vụ điều hòa thân nhiệt (gọi là các “thermoregulatory vessels”) co thắt, lòng chúng nhỏ hẹp lại khiến máu bớt đến da, nhiệt trong cơ thể ta bớt thất thoát ra bên ngoài qua da, giúp các cơ quan quan trọng trong người khỏi bị lạnh để vẫn làm việc bình thường (vì thế ra ngoài lạnh, da chúng ta trông tái hơn). Những mạch máu điều hoàn thân nhiệt này được điều khiển bởi một hệ thống thần kinh giao cảm (sympathetic nervous system), và hệ thống thần kinh này phản ứng tương tự khi chúng ta căng thẳng, bực bội. Do vậy, khi chúng ta căng thẳng, bực bội, các mạch máu điều hòa thân nhiệt ở da cũng co thắt theo cùng cơ chế, ta trông nhợt nhạt mất đẹp.
Ngược lại, khi vào nơi ấm nóng, cũng những mạch máu điều hòa thân nhiệt này dãn nở, đưa máu đến da nhiều hơn, nhiệt thất thoát bớt qua da giúp cơ thể ta mát (và ta trông đỏ đắn hồng hào hơn).
Nhờ những mạch máu điều hòa thân nhiệt, nhiệt trong cơ thể ta ta được duy trì trong khoảng bình thường để các cơ quan quan trọng tiếp tục hoạt động, dù tại nơi lạnh hay nóng.
Ở người có chứng Raynaud, cơ chế thần kinh điều khiển sự co thắt của các mạch máu điều hòa thân nhiệt bị khiếm khuyết hoặc thay đổi, khiến những mạch máu này co thắt quá đáng khi người ấy tiếp xúc với khí lạnh, hoặc trong những lúc căng thẳng, bực bội.
Nguyên nhân
Khoảng 3-5% chúng ta có chứng Raynaud.
Một bệnh có thể tự nó xảy ra, hoặc do một bệnh khác gây nên. Đa số các trường hợp Raynaud không có bệnh gì khác gây nên triệu chứng này, các ngón tay hay ngón chân tự nhiên lợt lạt, xanh tím, tê buốt vào mùa lạnh, hoặc khi họ căng thẳng, bực bội. Nhiều trường hợp có người thân trong gia đình cũng bị, nên có thể có sự di truyền, một hay nhiều di thể (genes) điều khiển các mạch máu dẫn máu đến da làm việc không bình thường. Cũng may, đa số những người có triệu chứng Raynau chẳng do bệnh nào khác gây ra không đến nỗi tàn tật vì chứng này, và triệu chứng mau chóng thuyên giảm với sự chữa trị. Theo thời gian thường bệnh cũng bớt, và người bệnh dần quen biết với tính nết của căn bệnh, tìm cách tránh khí lạnh, sự căng thẳng.
Một số trường hợp Raynaud gây do vài bệnh thuộc loại tự miễn nhiễm (autoimmune rheumatic diseases, cơ thể tạo kháng thể chống lại các cơ quan của chính mình), như bệnh “scleroderma” hay bệnh “systemic lupus erythematosus”. Những bệnh này làm hư hoại các mạch máu da, nên những trường hợp Raynaud gây do những bệnh này khó chữa hơn.
Sự co thắt của các mạch máu da khi ta tiếp xúc với khí lạnh hoặc lúc ta căng thẳng được kiểm soát bởi một cơ chế phức tạp, gồm hệ thống thần kinh trung ương trên óc ta, các thần kinh cảm giác ngoại biên, và cả những chất tiết bởi các tế bào lưu thông trong máu, cũng như tiết ra từ lòng các mạch máu. Khi cơ chế kiểm soát này trục trặc, hiện tượng Raynaud xảy ra.
Cơn tấn công Raynaud có thể xảy ra khi người bệnh tiếp xúc với khí lạnh, hoặc ngay cả đang từ chỗ ấm di chuyển sang chỗ mát hơn. Nhiều khi, khí lạnh tỏa từ máy lạnh hay tủ lạnh đựng thức ăn cũng đủ để làm cơn Raynaud xuất hiện. Ở một số vị, chỉ cần cả người ớn lạnh (như khi bị cảm), tuy tay, chân vẫn giữ được ấm, cũng khiến cơn Raynaud xuất hiện. Cảm thấy căng thẳng, hoặc lúc giật mình (vì tiếng động bất ngờ chẳng hạn), cũng có thể khiến cơn Raynaud xảy ra, vì các chất dẫn truyền thần kinh (nerve transmitter substances) thình lình được tiết ra nhiều vào những lúc này, các chất này tác động lên các mạch máu da, khiến chúng co thắt lại.
Triệu chứng
Thường nhất, người bệnh có triệu chứng xảy ra ở các ngón tay, ngón chân.
Đầu tiên, các ngón tay (hay ngón chân) đột nhiên thấy lạnh, vì các mạch máu của ngón co thắt bất ngờ. Rồi màu da của ngón thay đổi, trở thành tái lợt hay xanh tím. Thường triệu chứng xảy ra ở một ngón trước, xong lan dần sang các ngón khác ở cả hai bàn tay (hay bàn chân). Ngón tay trỏ, ngón giữa, ngón đeo nhẫn hay bị, ngón cái ít khi bị.
Các ngón thường không đau lắm, nhưng có cảm giác khó chịu, thấy như kim châm, nhức nhức, tê tê, hoặc cả bàn tay khi cầm nắm thấy vụng về, không khéo léo như bình thường.
Ngoài ngón tay, ngón chân, khi tiếp xúc với khí lạnh, da ở tai, mũi, mặt, núm vú, gối cũng có thể bị cơn tấn công Raynaud, trở thành tái hay xanh tím.
Cơn Raynaud thuyên giảm khi tác nhân gây ra nó không còn nữa. Trong vòng 15-20 phút sau khi người bệnh rời chỗ lạnh vào chỗ ấm áp, các mạch máu da trở lại bình thường, hết co thắt, máu được đưa tới da đầy đủ như trước, da dần hồng trở lại. Tuy vậy, một vài trường hợp nặng, các mạch máu da không trở lại bình thường khi tác nhân khiến nó co thắt đã hết, da vẫn tím và người bệnh có thể lở loét ở đầu các ngón tay (hay ngón chân); nặng hơn nữa, người bệnh có thể mất ngón tay hay ngón chân vì ngón thiếu máu nuôi lâu quá.
Phòng ngừa và chữa trị
Giữ cơ thể, tay chân ấm áp, đừng từ chỗ ấm ra chỗ lạnh nhanh quá, và tránh căng thẳng là những phương cách tốt giúp ngừa những cơn tấn công Raynaud.
Bạn mặc quần áo ấm nhiều lớp, đội mũ, đeo găng tay, tránh những nơi có gió lùa, những chỗ ẩm lạnh.
Khi cơn Raynaud xảy ra, bạn ngâm tay (hay chân) vào nước ấm, đưa tay vào chỗ ấm như kẹp chúng vào nách, hoặc xoay tròn tay để máu huyết lưu thông đến các ngón tay.
Nên bỏ thuốc lá, vì nicotine và nhiều chất khác trong thuốc lá khiến các mạch máu ngoại biên co thắt, làm các cơn Raynau dễ xảy ra và cũng nặng hơn.
Một số thuốc dùng có thể làm các mạch máu co thắt, như thuốc uống chống nghẹt mũi, thuốc giúp giảm cân, … Đi khám bác sĩ, bạn nhớ đem hết các thuốc theo cho bác sĩ xem.
Bạn tìm cách giảm thiểu các căng thẳng trong cuộc sống bằng cách sống đời lành mạnh, năng tập thể dục, tập thiền, vui vẻ với người thân trong gia đình và bạn đồng nghiệp.
Nếu với những phương cách phòng ngừa và chữa trị giản dị như trên mà các cơn Raynaud vẫn xảy ra thường và nặng thì chúng ta phải dùng đến thuốc.
Mùa lạnh nhiều vấn đề hơn mùa nóng: cúm (à, mà bạn đã chính ngừa cúm chưa, chưa thì nên chích ngay nhé), da khô gây ngứa, một số bệnh da xảy ra hoặc nặng hơn trong mùa lạnh, rồi chứng Raynaud. Khí lạnh còn giết người. Chúng ta cẩn thận hơn trong mùa lạnh.
Chà, năm nay lạnh sớm và lạnh dữ quá! Mới giữa thu thôi!
BS Nguyễn Văn Đức
