Vi-rút (virus), vi khuẩn (bacteria) và ký sinh trùng (parasites) đều có thể làm cho chúng ta đau ốm nhưng theo những cách khác nhau. Vậy thì các tác nhân gây bệnh nàykhác nhau ra sao và sự nguy hiễm của chúng đối với chúng ta thế nào?
Trong ba tác nhân gây bệnh này, vi-rút là tác nhân nhỏ bé nhất
1. Vi-rút
--từ cảm lạnh tới Ebola
Vi-rút đã có từ rất rất lâu, trước cả chúng ta và thậm
chí có thể là tổ tiên lâu đời nhất của chúng ta
Vi-rút đã giúp xây dựng hệ gen (genome) của muôn loài bao gồm cả của con người. Hệ gen của chúng ta có 50% được tạo thành bởi DNA từ các retroviruses. Và các vi-rút có thể đã mở đường cho nhiều enzim sao chép DNA ( DNA replication enzymes) rất cần thiết cho một tế bào để phân chia và tăng trưởng
Các vi rút có khả năng gây nhiễm khuẩn (infection) cho người và các động vật---và thậm chí một số vi-rút có thể nhảy từ người sang động vật hoặc ngược lại
Đời sống của các vi-rút có hai giai đoạn. Ở bên ngoài tế bào chúng không có sự sống (non living) và đươc gọi là những hạt virion. Một khi xâm nhập vào bên trong tế bào, chúng lợi dụng guồng mày của tế bào để sao chép và nhân bội (multiply). Một số khoa học gia cho rằng khi ở bên trong tế bào các vi rút có sự sống (alive)
Một số vi-rút, như vi-rút cảm lạnh (common cold), có thể làm cho chúng ta đau ốm nhưng không gây hại lâu dài. Nhưng có những vi-rút khác có thể gây bệnh làm chết người và động vật. Một dòng đại dịch cúm ( pandemic strain of influenza) có thể gây nhiễm nghiêm trọng cho một số nhiều người trong một thời gian ngắn. Trong đai dịch cúm (H1N1) vào năm 2009 ( 2009 influenza (H1N1) pandemic ) trên toàn cầu đã có khoảng 201,200 ca tử vong vì đường hô hấp cộng thêm 83,300 ca tử vong vì tim mạch
Chúng ta tiếp xúc mỗi ngày với các hạt vi-rút, nhưng chúng ta không luôn luôn bị đau ốm vì hệ miễn nhiểm của cơ thể chúng ta có thể xử lý hầu hết các vi-rút này. Chúng ta bị đau ốm khi gặp phải một vi-rút mới lần đẩu tiên hay tiếp xúc với một số lượng vi-rút đủ để gây bệnh. Chính vì vậy chúng ta đươc khuyên nên đi chích ngừa cúm mỗi năm. Dòng vi-rút cúm lưu hành có thể thay đổi mỗi năm, và sự miễm nhiễm đối với nhiễm khuẩn hoăc vắc-xin chích năm trước có thể không thễ bảo vệ chúng ta trong trưởng hợp có một dòng vi-rút mới xất hiện vào năm sau.
Khả năng lan truyền nhanh và sao chép cũng nhanh làm cho một số những vi-rút này được xếp vào danh sách các tác nhân gây bệnh đáng sợ, đáng sợ tới mức mà một số trong những vi-rút này được coi như là những vũ khi có tiềm năng tiêu diệt hàng loat (mass destruction). Cũng có những vi-rút giết chết chậm theo thời gian. Một thí dụ điển hình là vi- rút bệnh dại (rabies virus). Vi-rút này có một thời gian ủ bệnh dài (1-3 tháng) và có thể phòng ngừa đươc nhờ vắc- xin, nhưng một khi các triệu chứng đã xuất hiện thì bệnh nhân gần như chắc chắn sẽ chết.
2 . Vi khuẩn : kẻ xâm nhập sản xuất độc tố
Các vi khuẩn có thễ sản xuất các độc tố (toxins) , xâm nhập các tế bào hoặc dòng máu, hay tranh dành các chất dinh dưỡng với vật chủ (host)---tất cả đều có thể dẫn đến bệnh tật. Cách trị liệu đúng đắn tùy thuộc vào việc vi khuẩn gây bệnh ra sao
Chẳng hạn như trường hợp ngộ độc botulism xẩy ra cho những người ăn phải thực phẩm nhiểm các độc tố hoặc các bào tử của C. botulinum. Nếu một người nuốt phải độc tố thì các triệu chứng (symptoms) có thể xuất hiện trong vòng sáu tới 36 tiếng. Nếu nuốt phải bào tữ thì có thễ tới một tuần sau các triệu chứng mới xuất hiện
Chăm sóc hỗ trợ ( supportive care) là cách điều trị chính đễ ngăn ngừa hay làm nhẹ các biến chứng khác có thễ xẩy ra và duy trì sức khỏe cũng như sự hô hấp của bệnh nhân. Các thuốc kháng sinh (antibiotics) chữa trị các nhiễm khuẩn bằng cách hủy diệt vi khuẩn; nhưng với ngộ độc botulism sự hủy diệt vi khuẫn lại phóng thích nhiểu độc tố hơn làm cho bệnh thêm trẩm trọng. Các bác sĩ xử lý các độc tố bẵng cách cho bệnh nhân dùng thuốc kháng sinh hoặc làm cho bệnh nhân ói mửa
Ngày nay do sự lạm dụng thuốc kháng sinh , các vi khuẩn đề kháng thuốc kháng sinh đang trên đà gia tăng và kể từ năm 2013 đã có khoảng 480,000 ca mới về bệnh lao đa kháng thuốc (multidrug- resistant tuberculosis)
Dùng luân phiên (Cycling) những thuốc kháng sinh khác nhau có thể giảm bớt rủi ro đề kháng thuốc. Các lựa chọn thay thế ( Alternatives), như các vi-rút tiêu vi khuẩn (bacteriophages) hoặc các enzim phá hủy hệ gen của các vi khuẩn đề kháng thuốc đang được triễn khai. Thực ra, các vi-rút tiêu vi khuẩn đã đuợc phép sử dụng rộng rãi tại Đông Âu nhưng hiện chưa được Bắc Mỹ chấp nhận
Hiện có những vắc-xin chống một số vi khuẩn , như DPT vaccine chống bệnh bạch hầu (diphtheria), Bordetella pertussis và Clostridium tetani. Và cũng có rất nhiều những phương cách đơn giản giúp ngăn ngừa các vi khuẩn gây bệnh cho chúng ta như rửa tay cho sạch, tẫy trùng các bề mặt, sử dụng nước sạch và nấu nướng với nhiệt độ thích hợp để loại bỏ vi khuẩn.
https://www.betterhealth.vic.gov.au/health/conditionsandtreatments/workplace-safety-infection-control
3 . Ký sinh trùng -- hưởng lợi bẳng cách ăn bám vảo chúng ta
Các ký sinh trùng là một nhóm đa dạng sinh vật sinh sống ở bên trong hoặc trên bề mặt vật chủ (như chúng ta chẵng hạn) và hưởng lợi bằng cách ăn bám vào vât chủ. Các ký sinh trùng có thể là những sinh vật đơn bào vi mô (microscopic single cellular organisms) gọi là protozoa (động vật nguyên sinh) hoặc là những sinh vật lớn hơn như giun (worms) hay ve (ticks). Các ký sinh trùng protozoa thật ra có quan hệ mật thiết với các tế bào trong cơ thễ chúng ta hơn là với các vi khuẫn
Các ký sinh trùng có mặt ở khắp nơi và chúng có thể giữ một vai trò phức tạp và quan trọng tromg hệ sinh thái (ecosystem)
https://theconversation.com/good-parasite-bad-parasite-nature-has-a-job-for-everyone-23279
Nhưng các ký sinh trùng cũng còn có thể gây những bệnh khủng khiếp, đặc biệt là ở những vùng thế giới đang phát triễn
Trong nhiểu trường hợp, nhiễm khuẩn do ký sinh trùng đi đôi với những điều kiện vệ sinh tồi tệ và sự nghèo đói
Mặc dầu đã có nhiều tiến bộ, bệnh sốt rét (malaria) vẫn còn là một bệnh gây chết người đáng sợ nhất do ký sinh trùng gây ra: cứ mổi 30 giây lại có một em nhỏ bị chết vì bệnh này với 90 phần trăm các ca tử vong xẩy ra ở Phi châu. Thế nhưng đây không phải là bệnh duy nhất
Nhiều bệnh do ký sinh trùng thông thưởng khác xẩy ra ở nhiều nơi trên thế giới--hầu hết ở vùng nhiệt đới-- như là Leishmaniasis, River Blindness and Elephantiasis (bệnh phù voi).
Nhiều ký sinh trùng đươc truyền đi bởi muỗi và các côn trùng khác, và do sự thay đổi khí hậu ngày một gia tăng nhiều bệnh do ký sinh trùng rất có thễ sẽ di chuyễn xa hơn về phía bắc
https://theconversation.com/hard-evidence-will-climate-change-affect-the-spread-of-tropical-diseases-37566
Các bệnh do ký sinh trùng đang gia tăng tại các nước phát triển bao gồm cả Hoa kỳ. Chẳng hạn như bệnh Chagas (Chagas disease) gây ra bởi một ký sinh trùng đơn bào xuất hiện ngày càng nhiểu tại Bắc Mỹ có thể là do sự thay đổi khí hậu (climate change)
Cho tới nay không có vắc-xin nào chống lại các bệnh chính do ký sinh trùng gây ra cho con người, nhưng rất nhiều nghiên cứu đang đươc tiến hành. Rất may, hiện có nhiều thuốc giúp chống lại các ký sinh trùng
Chẵng hạn như , giải thưởng Nobel năm 2015 về Y hoc đã được trao tăng cho các nhà khoa học đã triển khai các thuốc chống ký sinh trùng ( một thuốc lả Ivermectin trị giun sán/ treats worms , một thuốc khác là Artemisinin trị sốt rét / treats malaria ). Cả hai thuốc này đã giúp toàn bộ các quốc gia chế ngự tai họa gây ra bởi các bệnh giun sán và sốt rét (parasitic worms and malaria)
Thành công gần đây nhất là vào tháng 9 năm 2015 ,Mexico đã xóa bỏ được bệnh River Blindness (Mexico eliminated River Blindness) --do Onchocerca volvulus gây ra-- nhờ vào thuốc Ivermectin do công ty Merck tặng (ivermectin donated by Merck)
.
