Ta thường uống bổ sung các chất chống oxy hóa vì cho rằng chúng thiết yếu cho sự sống. Thế nhưng may mắn nhất là chúng có lẽ vô tác dụng. Còn tệ nhất là chúng đẩy bạn xuống mồ sớm.
Trong bài Uống vitamin bổ sung có lợi cho sức khỏe không?, chúng ta đã biết rằng bất chấp những lập luận của một số người nổi tiếng về tác dụng tuyệt vời của vitamin C, các kết quả thí nghiệm được thực hiện trong suốt thập niên 1970-80 cho thấy việc này không hề giúp ích gì cho việc tăng cường sức khỏe, tuổi thọ ở con người.
Chưa hết, một số nghiên cứu còn cho thấy việc uống bổ sung vitamin trong lúc cơ thể không thiếu hụt chất này có thể còn gây những tác hại chết người.
Vào năm 1994, một thử nghiệm đã theo dõi quá trình sống của 29.133 người Phần Lan ở độ tuổi ngoài 50. Tất cả đều hút thuốc, nhưng một số người được sử dụng thêm chất beta-carotene, tức tiền chất vitamin A. Trong nhóm này, tỷ lệ bị ung thư tăng lên 16%.
Một kết quả tương tự cũng xảy ra với phụ nữ sau thời kỳ mãn kinh ở Hoa Kỳ. Sau 10 năm uống thêm acid folic mỗi ngày (một thể khác của vitamin B), nguy cơ bị ung thư vú của các phụ nữ này tăng thêm 20% so với nhóm phụ nữ không dùng thêm chất bổ sung.
Mọi thứ còn tệ hơn. Một nghiên cứu trên 1.000 người nghiện thuốc lá nặng công bố năm 1996 đã phải hủy bỏ sớm hơn gần 2 năm. Chỉ sau bốn năm dùng beta-carotene và vitamin A bổ sung, tỷ lệ ung thư phổi tăng 28% và 17% trong số tăng đó đã qua đời.
Đó không phải những số liệu bình thường.
So sánh với giả dược(placebo), có hơn 20 người đã chết mỗi năm khi sử dụng thêm hai chất bổ sung đó. Sau bốn năm thử nghiệm, con số này sẽ tương đương với thêm 80 người chết.
Như tác giả nghiên cứu thời đó viết, “Kết quả tạm thời cung cấp thêm những nền tảng vững chắc để tránh sử dụng các chất bổ sung như beta-carotene và các hợp chất của beta-carotenne với vitamin A.”
Ý tưởng chết người
Tất nhiên, những nghiên cứu đáng chú ý này không cho thấy toàn bộ câu chuyện. Có một số nghiên cứu cho thấy ích lợi của việc sử dụng các chất chống oxy hóa, đặc biệt khi những người tham gia thử nghiệm không có chế độ dinh dưỡng lành mạnh.
Nhưng theo một bài tổng hợp từ năm 2012, đúc kết từ 27 quá trình thử nghiệm lâm sàng về hiệu quả của các loại chất chống oxy hóa, sức nặng của các bằng chứng không cho thấy nó có tác dụng tốt.
Chỉ có bảy nghiên cứu cho thấy việc sử dụng các chất bổ sung dẫn tới một vài lợi ích sức khỏe nào đó từ chất chống oxy hóa, bao gồm giảm nguy cơ bị bệnh tim mạch vành và ung thư tuyến tụy.
Mười nghiên cứu không thấy có bất cứ lợi ích gì, giống như các bệnh nhân dùng các viên đường giả dược.
Còn lại mười công trình cho thấy rất nhiều bệnh nhân ở trong tình trạng tệ hơn đáng kể sau khi sử dụng chất chống oxy hóa so với trước khi sử dụng, thậm chí tăng khả năng bị các bệnh như ung thư phổi và ung thư vú.
“Ý tưởng cho rằng chất chống oxy hóa [bổ sung] là phương thuốc kỳ diệu là hoàn toàn vô nghĩa,” Enriquez cho biết.
Linus Pauling, tác giả cuốn “Làm sao để sống lâu và sống khỏe hơn”, người từng được trao giải Nobel Hóa học hồi 1954 và là người cổ súy mạnh mẽ cho việc bổ sung hàm lượng vitamin C hàng ngày vào cơ thể, đã gần như không chú ý tới thực tế rằng ý tưởng của ông có thể gây chết người.
Năm 1994, trước khi các thử nghiệm lâm sàng ở quy mô lớn được công bố, ông đã chết vì ung thư tuyến tiền liệt. Vitamin C chắc chắn không phải là phương thuốc chữa bách bệnh mà ông kịch liệt bảo vệ cho đến tận hơi thở cuối cùng.
Nhưng liệu nó có góp phần gia tăng nguy cơ không?
Chúng ta không bao giờ thực sự biết rõ. Nhưng theo nhiều nghiên cứu đã liên hệ giữa tình trạng dư thừa chất chống oxy hóa với bệnh ung thư, dĩ nhiên chất này không nằm ngoài câu hỏi.
Như một nghiên cứu được công bố năm 2007 từ Viện nghiên cứu Ung thư Quốc gia Hoa Kỳ cho thấy, những người đàn ông sử dụng các loại vitamin nhiều có nguy cơ chết vì ung thư tuyến tiền liệt cao gấp đôi so với những người không uống.
Và vào năm 2011, một nghiên cứu tương tự tiến hành trên 35.533 người đàn ông khỏe mạnh cho thấy vitamin E và chất selenium bổ sung làm tăng tỷ lệ ung thư tuyến tiền liệt lên 17%.
Lợi – hại khó lường
Từ khi Harman đề xuất lý thuyết tuyệt vời của ông về phân tử gốc tự do và quá trình lão hóa, sự tách biệt rõ ràng của các chất chống oxy hóa và các phân tử gốc tự do (chất oxy hóa) đã bị giảm giá trị.
Chất chống oxy hóa chỉ là một cái tên, không phải là một định nghĩa chính xác.
Chẳng hạn ta hãy xem xét tới vitamin C, dưỡng chất bổ sung yêu thích của Pauling. Khi dùng đúng liều lượng, vitamin C trung hòa những phân tử gốc tự do có điện tích cao bằng cách nhận các electron tự do từ chúng. Đó là các phân tử hi sinh, tự đem thân mình ra để bảo vệ các tế bào xung quanh.
Nhưng khi nhận một electron, vitamin C tự nó lại trở thành một phân tử gốc tự do và có khả năng gây hại cho màng tế bào, cho các protein và DNA.
Chuyên gia về ngành hóa học thực phẩm William Porter viết năm 1993, “[vitamin C] thực sự là thần Janus hai đầu, là Dr Jekyll-Mr Hyde [một nhân vật tiểu thuyết đa tính cách với hai mặt tốt -xấu], là một nghịch hợp của chất chống oxy hóa.”
May thay, trong điều kiện thông thường, enzyme khử vitamin C có thể trả lại tính chất chống oxy hóa của vitamin C.
Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu có quá nhiều vitamin C khiến enzyme này không thể xử lý được hết nguồn cung?
Mặc dù việc đơn giản hóa quá trình sinh hóa phức tạp này bản thân nó cũng tạo ra vấn đề, nhưng những thử nghiệm lâm sàng nêu trên cũng cho ta phán đoán được những kết quả có thể xảy ra.
Chia rẽ và thâu tóm
Chất chống oxy hóa cũng có mặt tốt Và ngày càng có nhiều bằng chứng cho thấy phân tử gốc tự do là cần thiết cho sức khỏe chúng ta, nhưng phần tốt của chúng không phải lúc nào cũng hữu ích.
Chúng ta giờ đã biết phân tử gốc tự do thường được sử dụng như phân tử đưa tin, gửi tín hiệu từ một vùng của tế bào đến vùng khác. Trong vai trò này, chúng điều tiết khi nào một tế nào phát triển, khi nào tế bào phân chia làm hai, và khi nào tế bào chết.
Trong mỗi giai đoạn của vòng đời tế bào, phân tử gốc tự do có vai trò rất quan trọng. Không có chúng, tế bào có thể tiếp tục phát triển và phân chia một cách mất kiểm soát. Đó chính là lý do dẫn đến bệnh ung thư.
Chúng ta cũng sẽ dễ nhiễm bệnh từ bên ngoài. Khi bị sức ép từ các virus hay vi khuẩn không mong muốn, phân tử gốc tự do thường tự sản sinh ra với số lượng lớn hơn, phản ứng như tín hiệu cảnh báo ngầm với hệ miễn dịch của cơ thể chúng ta.
Đáp lại, các tế bào tiên phong trong hệ miễn dịch của ta – đại thực bào và lympho bào – bắt đầu phân chia và rà soát vấn đề. Nếu đó là vi khuẩn, chúng sẽ tiêu diệt như thể Pac-Man ăn thịt những con ma xanh trong trò chơi.
Vi khuẩn bị bẫy, nhưng chưa chết. Để thay đổi tình thế, phân tử gốc tự do lại được triệu tập hành động. Bên trong tế bào miễn dịch, chúng được dùng với tính năng nổi tiếng của mình: gây hại và tiêu diệt. Kẻ xâm nhập sẽ bị hủy hoại.
Từ khi bắt đầu đến lúc kết thúc, phản ứng của hệ miễn dịch khỏe mạnh phụ thuộc vào việc các phân tử gốc tự do có mặt ở đó để vì cơ thể chúng ta, bên trong cơ thể chúng ta. Như nhà di truyền học Joao Pedro Magalhaes và George Church viết năm 2006: “Giống như ngọn lửa nguy hiểm và con người vẫn học cách sử dụng lửa, có vẻ giờ đây các tế bào đã tiến hóa cơ chế kiểm soát và sử dụng [phân tử gốc tự do].”
Nói cách khác, dùng các chất chống oxy hóa để loại bỏ phân tử gốc tự do khỏi cơ thể chúng ta không phải một ý hay. “Bạn có thể khiến cơ thể mất khả năng đối phó với nguy cơ lây nhiễm,” Enriquez cho biết.
May mắn thay, cơ thể bạn có sẵn hệ thống giúp cơ chế hóa sinh bên trong càng ổn định càng tốt. Nói chung, với các chất chống oxy hóa, điều này liên quan đến quá trình lọc bất cứ chất dư thừa nào ra khỏi máu trở thành nước tiểu và thải ra ngoài. “Chúng được xả vào toilet,” như Cleva Villanueava từ Học viện Bách khoa Instituto Politécnico Nacional ở Mexico City trả lời qua email.
Cơ thể chúng ta đã có khả năng tự cân bằng. Chúng ta không thể thay đổi hàng triệu năm tiến hóa chỉ bằng một viên thuốc đơn giản.
Không ai phủ nhận vitamin C rất quan trọng trong việc giúp ta có một đời sống khỏe mạnh, cũng như các chất chống oxy hóa khác.
Tuy nhiên, nếu bạn không theo chỉ dẫn của bác sĩ thì những chất bổ sung sẽ rất khó đem lại tuổi thọ lâu dài, trong khi đó một chế độ ăn uống lành mạnh cũng là một cách tốt để cải thiện sức khỏe vào tuổi thọ.
“Việc kiểm soát các chất chống oxy hóa sẽ chỉ hợp lý khi có bằng chứng cho thấy thực sự cơ thể bạn thiếu hụt một chất chống oxy hóa nào đó,” Villanueva cho biết. “Cách tốt nhất là bổ sung chất chống oxy hóa từ thức ăn, vì thức ăn chứa hỗn hợp nhiều chất chống oxy hóa có tác dụng cùng nhau.”
“Áp dụng chế độ ăn uống nhiều trái cây và rau quả nói chung cho thấy sẽ có tác dụng tốt cho bạn,” Lane nói. “Không phải lúc nào cũng thế, nhưng nói chung là tốt.”
Sau nhiều thập niên giải mã tính chất hóa sinh kỳ lạ của phân tử gốc tự do và chất chống oxy hóa, với hàng trăm ngàn tình nguyện viên, và hàng triệu bảng Anh cho các thử nghiệm lâm sàng, kết luận tốt nhất của khoa học thế kỷ 21 đưa ra trong một lớp học trẻ em là – hãy ăn khẩu phần 5 phần hoa quả, trái cây hay rau củ mỗi ngày.
Bài tiếng Anh đã đăng trên BBC Future.
